[ Pobierz całość w formacie PDF ]
11
Jerzy Duma
Nazwy rzek zawierające rdzeń *bystr- ‘szybki, czysty’na obszarze Polski
część I. Feminina
Names of rivers which include the stem *bystr- ‘szybki, czysty’ in the area of Poland.
Part 1. Feminine
The article is the first part of the elaboration on the names of polish rivers connected with the the stem *bystr- in feminine and displays their arrangement in the area of Poland.
Postęp prac nad hydronimią Polski jest na tyle zaawansowany, że można dziś pokusić się o poczynienie pewnych syntetycznych ujęć poszczególnych typów nazw rzecznych naszego kraju. Opublikowane przez badaczy mapy dla niektórych słowiańskich wyrazów, stanowiących podstawy nazw rzecznych nie zawierają opracowania form związanych z rodzimym przymiotnikowym rdzeniem *bystr-.
Wyraz bystry znany jest w językach słowiańskich w swym podstawowym znaczeniu ‘szybki’. Później znaczenie to mogło ewoluować także w kierunku pól semantycznych związanych z określeniami: ‘czysty’ lub ‘inteligentny’ – o człowieku. Słowniki wywodzą go od pie. rdzenia na wzdłużonym stopniu wokalizmu zanikowego *bhūs-ro-s i łączą m. in. z fryzyjskim būsen ‘gwałtownie napierać, szumieć, huczeć’ SP I 481 oraz pol. buchać i buszować (< ps. buševati) - na pełnym stopniu wokalizmu (u < dyftongu *ou), por. łot. baũkšêt ‘łomotać, łoskotać, hałasować, huczeć’ SP I 437. Na styku rdzenia i sufiksu w grupie *-sr- pojawia się wstawne -t-, jak w pol. jutro, scs. заоустра ‘rankiem’ od rdzenia pie. *h2eus- ‘zorza, jutrzenka’; suf. *-r-, por. lit. aušrà ‘zorza’ Vasmer IV 176, łac. Aurōra < *Aus-ōs-a i grecka Eos.
Poniżej przedstawiony został spis nazw rzek Bystra, Bystrzyca, Bystrocha i podobnych do nich femininów o różnorodnej budowie jednak z pominięciem nazw przeniesionych. Na załączonej mapie uwzględniono, podobnie jak w spisie nazw, także nieliczne późniejsze polskie hydronimy, które miały wcześniejsze, inaczej brzmiące odpowiedniki niemieckie, np. Bystra niem. Goldinsel HO 82 odc. 109 (p. dp. Jedlicy > Łomnica > Bóbr) p. 14, por. także p. 15 oraz zapewne 13. Nazwy te utworzone zostały przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowych po 1945 roku i nie stanowią dziedzictwa dawnego rodzimego nazewnictwa rzecznego. Znajdują się one w słabo do dziś opracowanym przez językoznawców dorzeczu górnej Odry.
Nazwy cytowane za Hydronimią Odry (HO) i Wisły (HW) nie mają zebranej dokumentacji historycznej i datowane są automatycznie na XX wiek. Niektóre z występujących w HO i HW nazw pojawiają się - zwykle ze starszą dokumentacją - w szczegółowych opracowaniach, głównie w Hydronymia Europaea (HE). W takim wypadku cytowane jest tylko opracowanie szczegółowe. Uzupełnianie dokumentacji w trakcie powstawania nowych opracowań hydronimicznych może sprawić, że prezentowany na mapie obraz rozprzestrzenienia hydronimów od *bystr- może ulec nieznacznej zmianie - szczególnie na nie opracowanych jeszcze obszarach dopływów górnej Odry oraz na prawobrzeżnym Mazowszu. Sądząc po dostępnych mi materiałach odnoszących się do prawobrzeżnego Mazowsza, mogę przypuszczać, że uzupełnienia, przynajmniej na tym obszarze, nie powinny być duże. Wyłączono – nieliczne zresztą – nazwy spoza obszaru Polski, podawane w opracowaniu HO i innych monografiach, np. w HE 13 cz. 2.
Chociaż analizowane są tu feminina związane z domyślnym członem identyfikującym rzeka, struga, woda, który ujawnia się rzadko, zwłaszcza w nowszej warstwie hydronimów (zob. tabela) - zastosowano wśród nich podział formalny na nazwy prymarne i derywowane z wtórnym wobec tego podziału rozróżnieniem na nazwy jednoczłonowe i tzw. composita. W nawiasach podane zostały wcześniejsze lub późniejsze formacje oboczne. (Ilość analizowanych niżej form nazewniczych nie odpowiada, ze względów technicznych, ilości przedstawionych na mapie punktów).
I. Nazwy jednoczłonowe będące przymiotnikiem w formie żeńskiej
1) p. 1. Bystra p.dp. Wisły uj. w m. Bochotnica: (wcześniej *Vąvelnica 1470-80), Bystra 1564-5 (Bystra Kamionka 1965) HE 6 5 (przeniesiona też na n. rz. Bochotnica – Bystra 1883). Niedaleko płynie rz. Bystrzyca p. 1 (l.dp. Wieprza).
2) p. 2. Bystra (później Bysterka) l.dp. rz. Biała 2 (> Wisła) w m. Bystra: Bystra 1786-8 HE 9 13 (Przeniesiona też na n. rz. Biała 2 HE 9 4). Tam też n.m. Bystra 1570 HE 9 4.
3) p. 3. Bystra (później Bystrzanka) l.dp. Juszczynki (> Soła) w m. Bystra: Bystra 1704-25 (Bystrzanka 1962) HE 9 14. Tam też n.m. Bystra XVII w. HE 9 14.
4) p. 4. Bystra l.dp. Soły uj. w m. Milówka (wcześniej Kameśnica): Bystra 1786-8 HE 9 13-4 (brak n. m.).
5) p. 5. Bystra p.dp. rz. Ujsoła (> Soła) uj. w m. Ujsoły: Bystra 1786-8 (później też Bystry 1844 i Zlatna Bach 1844) HE 9 14.
6) p. 6. Bystra l.dp. Koszarawa w m. Koszarawa: Bystra 1704-25 (też Bystry 1786-88) HE 9 14. N. m. Bystra notowana dopiero w 1962 r. HE 9 14.
7) p. 7. Bystra l.dp. Skawy (> Wisła) k.m. Sidzina: Bistra 1496, później *Bystrzańska 1786-88, Bystrzanka 1855 HE 12 26; tamże n. m. Bysthra 1480 HE 12 26.
8) p. 8. Bystra może l.dp. Kleczówki (> Skawa) k. m. Klecza Dolna: Bystra 1786-88 HE 12 26.
9) p. 9. Bystra p.dp. Rogoźnik (> Czarny Dunajec) k.m. Stare Bystre (wcześniej Bystry 1591): Bystra 1595; później Bystrzański 1964 HE 13 30. Tamże n. m. z Bystre 1680.
10) p. 10. Bystra p.dp. Cicha Woda (> Zakopianka) w m. Zakopane: Bystre, Bystrą 1880 HE 13 29, później też Bystry 1891, Bystra Woda 1895 (tamże).
11) p. 11. Bystra l.dp. Ropy (> Wisłoka) k. m. Bystra: Bystra 1880 HE 15 22 (później Bystrzanka, Bystrzyca 1964-5) oraz n.m. Bistra 1369 (tamże).
12) p. 12. Bystra l.dp. rz. Muczny k. m. na pn-w od m. Ustrzyki Górne: Bystra XX w. (wcześniej Bystry 1885) NS 32.
13) p. 13. Bystra l.dp. Mąkolnicy (> Nysa Kłodzka) k. m. Mąkolno: Bystra 1983 HO 44 odc. 52.
14) p. 14. Bystra niem. Goldinsel p.dp. Jedlicy ( > Łomnica > Bóbr) k. m. Łomnica HO 82 odc. 109.
15) p. 15. Bystra niem. der Strang l.dp. Lubszy ( > Nysa Łużycka) może k. m. Starosiedle: Bystra 1983 HO 96 odc. 129.
16) p. 16. Bystra l.dp. Warty na pn-w od Częstochowy: Bystra 1959-64 Warta 28.
17) p. 17. Bystra l.dp. Warty na pn-z od m. Łęg: Bystra 1916 Warta 28 (wcześniej Bystrzki 1593, Bystry 1628-30, Bystrzyk 1889, później Graniczny Rów).
18) p. 18. Bystra (też Bystry) p.dp. Kacwińskiej Rzeki (> Dunajec) k. m. Kacwin: Bystra HW 33 odc. 78.
19) p. 19. Bystra dp. jez. Krzywa Kuta (wcześniej Bistra Struska 1930) k. m. Jakunówko: Bystra HE 11 34-5.
II. Nazwy dwuczłonowe z tym przymiotnikiem (nazw tych nie mapowano oddzielnymi znakami)
20) Bystra Kamionka zob. Bystra p. 1
21) p. 20. *Bystra Rzeka lub *Bystrza Rzeka l. dp. rz. Czerniechowa (> Obra) na pn-z od m. Prochy: bysthrza rzeka 1551 Warta 28.
22) *Bystra Strużka zob. Bystra p. 19
23) Bystra Woda zob. Bystra p. 10
24) p. 21. Bystra Woda p. lub l. dp. Obry (> Warta) k. m. Daleszyn i Stężyca: Bystra woda 1765 Warta 28.
III. Nazwy rzeczownikowe prymarne (feminina). Przytoczone nazwy Bystrzyca mogą być nazwami prymarnymi mającymi odniesienia do ap. bystrzyca ‘szybko płynąca woda’ lub sufigowanymi na gruncie derywacji onomastycznej (nazwotwórczej) od bystra suf. -ica, por. niżej z sufiksem złożonym n. rz. Bystrzenica.
25) p. 22. Bystrzyca l.dp. Wieprza k. m. Sipczyn: Bysthrzicza 1364 HE 6 6.
26) p. 23. Bystrzyca p.dp. Tyśmienica (> Wieprz) na wsch. od m. Bernaty: Bistricza 1437 HE 6 6.
27) p. 24. *Bystrzyca zapewne p.dp. rz. Brok (> Bug) k. m. Gostkowo, Gumowo i Szulborze: Bistrzicza 1447 HE 10 29.
28) p. 25. Bystrzyca p.dp. rz. Wielopolka (> Wisłoka) k. m. Borek Mały: Bistrzicza 1417 HE 15 23; tamże n. m. Bystrzyca 1412.
29) Bystrzyca zob. Bystra p. 11
30) p. 26. Bystrzyca l. dp. Prosny k. m. Żerniki: Bystrzyca 1880 Warta.
31) p. 27. Bystrzyca wcześniej Bystrzec 1253 l. dp. Ołoboku na pd-z od Kalisza: Bystrzyca 1684 Warta 28.
32) p. 28. Bystrzyca niem. Weistritz l. dp. Nysy Kłodzkiej k. m. Polanica Zdrój: Bystrzyca HO 41 odc. 47.
33) p. 29. Bystrzyca niem. Weistritz, Wystrzytze l. dp. Odry uj. na pn-z od Wrocławia: Bystrzyca HO 56 odc. 70.
34) p. 30. Bystrzyca niem. Bistritz l. lub pr. dp. rz. Zimna Woda (> Odra) na pd-w od m. Krosno Odrzańskie: Bystrzyca HO 80 odc. 107.
35) p. 31. Bystrzyca pr. dp. rz. Orzyc k. m. Janowo: Bystrzyca HW 208 odc. 542 (obocznie Bobrynka)
36) p. 32. *Bystrzyca l. dp. Martwej Wisły uj. na zach. od dzielnicy Gdańska Ostrów: Pistriza 1261 Pom. 25 (ts?), Bystrzyca HW 279 odc. 798.
37) p. 33. Bystrzyca pr. dp. Wałowego Rowu (> Wisła) na wsch. od m. Rybaki: Bistericz 1312 Pom. 25.
38) *Bystrzyca zob. Bystrzyca Dusznicka albo Kładzka p. 34: fluvius Weistricz 1334 SEMG 47.
...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]