[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Warszawskie Studia Teologiczne
XVI/2003, 101-150
« DZIEJE PIOTRA APOSTOŁA I SZYMONA »
Tłumaczenie Zbigniew Izydorczyk i Mirosław Bielewicz
Opracowanie Zbigniew Izydorczyk
Ś
wiadectwa Ojców Ko
ś
cioła
Posta
ć
ś
w. Piotra Apostoła oraz charakter jego
ś
wi
ę
to
ś
ci i apostolstwa wyłaniaj
ą
si
ę
z czterech ewangelii i z Łukaszowych Dziejów Apostolskich. Pisma te szkicuj
ą
posta
ć
barwn
ą
i charyzmatyczn
ą
, która od zarania Chrze
ś
cija
ń
stwa pobudzała pobo
Ŝ
-
n
ą
wyobra
ź
ni
ę
i w ustnych podaniach obrastała legend
ą
. W kr
ę
gu takich wła
ś
nie
przekazów powstały
Dzieje Piotra apostoła i Szymona
, wczesnochrze
ś
cija
ń
ski apo-
kryf, z którego czerpali obficie – po
ś
rednio lub bezpo
ś
rednio – zarówno
ś
rednio-
wieczni jak i pó
ź
niejsi pisarze. Piotra zmagania z Szymonem Magiem, jego zmiesza-
nie na Chrystusowe „Quo vadis?”, wreszcie jego
ś
mier
ć
krzy
Ŝ
owa w Rzymie – te i
podobne motywy skrystalizowały si
ę
wła
ś
nie w
Dziejach Piotra
.
Dokładna data powstania tego utworu jest trudna do ustalenia, bo chocia
Ŝ
aluzji do
ró
Ŝ
nych poda
ń
o Piotrze we wczesnych pismach nie brakuje, trudno jest powi
ą
za
ć
te
ś
wiadectwa z konkretnymi, zachowanymi tekstami
Dziejów
. Tak wi
ę
c ju
Ŝ
Kanon
Muratoriego (ok. 200 r.), wspomina,
Ŝ
e m
ę
cze
ń
stwo Piotra i podró
Ŝ
Pawła do Hiszpa-
nii pomini
ę
te s
ą
w Dziejach kanonicznych
1
. Wydarzenia te, opisane w apokryficznych
Dziejach
, musiały zatem by
ć
znane autorowi Kanonu, lecz sk
ą
d czerpał on t
ę
znajo-
mo
ść
nie da si
ę
bli
Ŝ
ej okre
ś
li
ć
. W jego krótkiej wzmiance nic nie wskazuje na jakie
ś
konkretne
ź
ródło. I chocia
Ŝ
Kanon i
Dzieje
mogły wyrosn
ąć
z tych samych tradycji,
brak nam danych, by oceni
ć
stopie
ń
ich pokrewie
ń
stwa.
Podobnie rzecz si
ę
ma z informacjami przekazanymi przez Klemensa Aleksandryj-
skiego i Hippolita. Ten pierwszy wzmiankuje (
Strom
. III, 6, 52; VII, 11, 63),
Ŝ
e Piotr
był
Ŝ
onaty i
Ŝ
e miał dzieci. Córka Piotra rzeczywi
ś
cie wspomniana jest w koptyjskim
fragmencie
Dziejów Piotra
, lecz szczegół ten bynajmniej nie dowodzi,
Ŝ
e Klemens
czerpał z tego wła
ś
nie apokryfu. Hippolit natomiast opisuje (
Ref
. VI, 20) przybycie
Szymona Maga do Rzymu, lecz jego relacja o
ś
mierci Szymona ma niewiele wspólne-
go z
Dziejami
. Obaj pisarze znali zapewne jakie
ś
ustne lub pisemne przekazy o Piotrze,
ale nie musiało by
ć
to pismo, które zachowało si
ę
jako
Dzieje Piotra
.
Kilku innych pisarzy trzeciego wieku nawi
ą
zuje do bardziej charakterystycznych
szczegółów
Dziejów
. Orygenes, na przykład, podaje (zob. Euzebiusz,
HE
III, 1, 2),
Ŝ
e
1
Zob. L. V
OUAUX
,
Les actes de Pierre,
Paris 1922, 110-13.
102
Z
BIGNIEW
I
ZYDORCZYK
Piotr został ukrzy
Ŝ
owany głow
ą
w dół, dokładnie tak jak to opisuje rozdz. 37
Dzie-
jów
. Commodian (
Carmen apologeticum
, v. 626) zna podanie o psie rozmawiaj
ą
cym
z Szymonem jak równie
Ŝ
o niemowl
ę
ciu, które przemówiło do Szymona (
Dzieje
,
rozdz. 9, 11, 12, 15). Za
ś
autor
Didaskaliów
(VI, 7-9) powtarza histori
ę
konfrontacji
Piotra z Szymonem w Jerozolimie i w Rzymie.
ś
aden z tych pisarzy nie wzmiankuje
tytułu ani nie cytuje
Dziejów
, ale szczegóły które przytaczaj
ą
wspólnie, zdaj
ą
si
ę
sugerowa
ć
,
Ŝ
e zachowane
Dzieje
– albo jakie
ś
teksty czy tradycje blisko z nimi zwi
ą
-
zane – istniały ju
Ŝ
w trzecim wieku.
Zwi
ą
zek pomi
ę
dzy
Dziejami Piotra
i równie apokryficznymi
Dziejami Pawła
zda-
je si
ę
potwierdza
ć
tak
ą
hipotez
ę
. Oba te utwory zawieraj
ą
scen
ę
„Quo vadis”, z tym
jednak,
Ŝ
e w
Dziejach Pawła
scena ta nie pasuje do kontekstu. Mo
Ŝ
liwym jest zatem,
Ŝ
e
Dzieje Pawła
zapo
Ŝ
yczyły t
ę
scen
ę
z
Dziejów Piotra
, a poniewa
Ŝ
ogólnie przyjmu-
je si
ę
,
Ŝ
e te pierwsze powstały pod koniec drugiego wieku, te drugie musiałyby po-
wsta
ć
jeszcze wcze
ś
niej. Trzeba jednak nadmieni
ć
,
Ŝ
e zwi
ą
zki mi
ę
dzy tymi dwoma
utworami – tak jak zwi
ą
zki mi
ę
dzy
Dziejami Piotra
i
Dziejami Jana
– nie s
ą
jeszcze
w pełni ustalone i
Ŝ
e nie wszyscy badacze zgadzaj
ą
si
ę
na chronologiczne i tekstualne
pierwsze
ń
stwo
Dziejów Piotra
.
Mi
ę
dzy czwartym a szóstym wiekiem
Dzieje Piotra
dost
ę
pne były do
ść
szeroko;
potwierdzaj
ą
to echa, aluzje i cytaty głównie w antyheretyckich i apokryficznych
pismach tego okresu. Euzebiusz otwarcie nazywa te
Dzieje
heretyckimi (
HE
III, 3, 2),
a
ś
w. Augustyn wspomina,
Ŝ
e Manichejczycy czytali o uzdrowieniach córki
ś
w. Pio-
tra i córki pewnego ogrodnika (
Contra Adimantum
17.5), cudach Piotrowych, które
stanowiły zapewne cz
ęść
Dziejów,
chocia
Ŝ
nie zachowały si
ę
w wersji z Vercelli.
Filaster z Brescii te
Ŝ
potwierdza,
Ŝ
e
Dzieje Piotra
czytane były w
ś
ród Manichejczy-
ków i innych heretyków (
Haer
. 88). W ko
ń
cu
Dekrety pseudogelazja
ń
skie
pot
ę
piaj
ą
„Dzieje Piotra apostoła, apokryf”
2
. Wszystkie te powi
ą
zania
Dziejów
z sektami here-
tyckimi nie przeszkodziły jednak innym autorom si
ę
ga
ć
po tekst
Dziejów
czy ich
w
ą
tki.
Vita Abercii
z czwartego wieku cytuje z rozdz. 2, 7, 20, i 21
3
; troch
ę
pó
ź
niejsze
Dzieje Filipa
inspirowały si
ę
zapewne rozdz. 28, 38, i epizodem o córce Piotra;
Acta
Xantippae et Polyxenae
4
, prawdopodobnie z szóstego wieku, czyni
ą
aluzj
ę
do pocz
ą
t-
kowych wersetów tekstu z Vercelli; a
Acta SS. Nerei et Achillei
nawi
ą
zuj
ą
do epizodu
z córk
ą
ś
w. Piotra
5
. W siódmym wieku jednak bezpo
ś
rednie echa
Dziejów Piotra
cichn
ą
i apokryf ten popada w zapomnienie. Jego miejsce zajmuj
ą
wtórne kompozy-
cje, przede wszystkim tzw. adaptacje Linusa i Marcellusa.
Miejsce i czas powstania
Chocia
Ŝ
akcja zachowanych
Dziejów Piotra
toczy si
ę
głównie w Rzymie, obec-
no
ść
greckich imion i pobie
Ŝ
na tylko znajomo
ść
rzymskiej topografii sugeruj
ą
,
Ŝ
e
2
M. S
TAROWIEYSKI
,
Apokryfy Nowego Testamentu
, Lublin 1986, t. 1, 1, s. 57.
3
Wyd. T. Nissen (Leipzig 1912).
4
Wyd. M. R. J
AMES
,
Apocrypha Anecdota
, Texts and Studies II, 3 (1893), 43-85.
5
Wyd. H. A
CHELIS
, Texte und Untersuchungen 11.2 (Leipzig 1893), 1-23.
«
D
ZIEJE
P
IOTRA
A
POSTOŁA I
S
ZYMONA
»
103
apokryf ten powstał poza Rzymem. Pewne szczegóły, jak na przykład inskrypcja na
pos
ą
gu Szymona (rozdz. 10), wyra
Ŝ
enie „przyjaciel cesarza” (rozdz. 34), czy wreszcie
młody wiek senatora Nikostratusa (rozdz. 28), zdaj
ą
si
ę
wskazywa
ć
, jak twierdzi J. N.
Bremmer
6
, na które
ś
z wi
ę
kszych miast Azji Mniejszej jako kolebk
ę
Dziejów
. G. Pou-
pon natomiast, opieraj
ą
c si
ę
na uwagach G. Fickera, skłania si
ę
ku greckim
ś
rodowi-
skom w Syrii
7
.
Ogólnie przyjmowanym okresem powstania
Dziejów
jest koniec drugiego lub po-
cz
ą
tek trzeciego wieku. Je
ś
li si
ę
jednak przyjmie,
Ŝ
e autor
Dziejów Pawła
posłu
Ŝ
ył si
ę
Dziejami Piotra
, wtedy przedostatnia dekada drugiego wieku wydaje si
ę
mo
Ŝ
liw
ą
dat
ą
kompozycji apokryfu o Piotrze
8
.
Zachowane teksty
Dzieje Piotra
zostały pierwotnie spisane w j
ę
zyku greckim. Niestety pełna grecka
wersja tego apokryfu nie zachowała si
ę
; mamy jedynie trzy r
ę
kopisy zawieraj
ą
ce
ko
ń
cowe rozdziały, które opisuj
ą
m
ę
cze
ń
sk
ą
ś
mier
ć
Piotra (tzw.
M
ę
cze
ń
stwo Piotra
).
S
ą
to:
Patmos, Biblioteka klasztorna, Cod. 48 (z IX wieku)
Mt. Athos, Biblioteka klasztorna, Cod. 79 (z IX-X wieku)
Ochrid (na pograniczu Macedonii i Albanii), Biblioteka miejska, Cod. 44 (z XI
wieku).
Fragmenty wcze
ś
niejszych rozdziałów – i tym samym dowody na to,
Ŝ
e istniała
kiedy
ś
kompletna wersja grecka – przetrwały w papirusowym fragmencie z Oxyryn-
chos (Pap. Oxyrynchus 849
9
) oraz w cytatach wkomponowanych w
Vita Abercii
.
M
ę
cze
ń
stwo Piotra
zachowało si
ę
równie
Ŝ
, w pełni lub fragmentarycznie, w tłuma-
czeniach na koptyjski, etiopski, syryjski, arabski, ormia
ń
ski, i gruzi
ń
ski
10
, co sugeruje,
Ŝ
e ta cz
ęść
apokryfu przepisywana była niezale
Ŝ
nie od reszty
Dziejów
, by
ć
mo
Ŝ
e dla
celów liturgicznych.
Łaci
ń
skie tłumaczenie
Dziejów Piotra
zachowało si
ę
w jednym tylko kodeksie z
Biblioteki kapitularnej w Vercelli (cod. CLVIII), który oprócz
Dziejów
, zawiera rów-
nie
Ŝ
blisko z nimi zw
ą
zane
Recognitiones
pseudo-Klemensa. Kodeks ten spisany
6
"Aspects of the
Acts of Peter
: Women, Magic, Place and Date", w: J. N. B
REMMER
,
The Apocry-
phal Acts of Peter: Magic, Miracles and Gnosticism,
Leuven 1998, 6, 10, 14-16.
7
G. F
ICKER
,
Die Petrusakten: Beitrage zu ihrem Verständnis
, Leipzig 1903; G. P
OUPON
, "Actes de
Pierre", w: F. B
OVON
,
P.
G
EOLTRAIN
,
Écrits apocryphes chrétiens
, Bibliothèque de la Pléiade [Paris]
1997, 1043.
8
W. S
CHNEEMELCHER
, "Petrusakten", w: W. S
CHNEEMELCHER
,
Neutestamentliche Apokryphen in
deutscher Übersetzung
, 5. Auflage der von Edgar Hennecke begründeten Sammlung, t. 2,
Apostolisches
Apokalypsen und Verwandtes
, Tübingen 1989, s. 255; Bremmer, „Aspects”, s. 18.
9
B. P. G
RENFELL
,
A.
S.
H
UNT
, "No. 849, Acts of St. Peter", w:
The Oxyrhynchus Papyri
, t. 6. Lon-
don: 1908, 6-12
10
Zob. Bibliografi
ę
.
104
Z
BIGNIEW
I
ZYDORCZYK
został w VI-VII wieku, prawdopodobnie w Hiszpanii. Oryginał łaci
ń
skiego tłumacze-
nia powstał zapewne w Afryce Północnej, jak wskazuj
ą
na to pewne cechy paleogra-
ficzne zachowanego tekstu
11
; dokładna jego data nie jest ustalona, lecz wi
ę
kszo
ść
badaczy przyjmuje trzecie lub czwarte stulecie
12
.
Tłumaczenie łaci
ń
skie jest najobszerniejsz
ą
wersj
ą
Dziejów Piotra
i jako jedyne
opisuje nie tylko
ś
mier
ć
apostoła, ale równie
Ŝ
wyjazd Pawła z Rzymu do Hiszpanii
oraz spór mi
ę
dzy Piotrem a Szymonem Magiem w Rzymie. Tekst ten nie jest jednak
całkiem spójny ani jednorodny. G. Poupon wskazuje, na przykład,
Ŝ
e rozdz. 1-3, 30, i
41 nosz
ą
wszelkie znamiona interpolacji, i
Ŝ
e rozdz. 4, 6, i 10 nosz
ą
ś
lady działalno
ś
ci
redakcyjnej. Mo
Ŝ
e to
ś
wiadczy
ć
,
Ŝ
e łaci
ń
ska wersja nie jest odzwierciedleniem
Dzie-
jów Piotra
w ich oryginalnej formie, lecz wczesnej przeróbki pierwotnego tekstu.
Przeróbka ta, zapewne północno-afryka
ń
skiego pochodzenia, mogła powsta
ć
w ostat-
nich dekadach drugiego lub pierwszych trzeciego stulecia
13
.
Wersje
Dziejów Piotra
wykazuj
ą
ce podobie
ń
stwo do tekstu z Vercelli, by
ć
mo
Ŝ
e
nawet pokrewie
ń
stwo z nim, zachowały si
ę
równie
Ŝ
w j
ę
zykach staro-słowia
ń
skim,
syryjskim, sogdyjskim.
14
Według
Stychomterii
Nikefora, pierwotne
Dzieje Piotra
zawierały 2750 stychów
15
,
co znaczy,
Ŝ
e oryginalny tekst był o jedn
ą
trzeci
ą
dłu
Ŝ
szy ni
Ŝ
zachowana wersja łaci
ń
-
ska. Niektórzy badacze sugeruj
ą
,
Ŝ
e zaginiona cz
ęść
apokryfu zawierała opis konfron-
tacji Szymona z Piotrem i Pawłem w Jerozolimie, o którym wspomina rozdz. 23. Dwa
zachowane fragmenty cudów Piotrowych równie
Ŝ
mogły nale
Ŝ
e
ć
do greckiego orygi-
nału
Dziejów
: uzdrowienie własnej córki Piotra i uzdrowienie córki pewnego ogrod-
nika. Pierwszy z tych fragmentów został odnaleziony przez C. Schmidta w koptyj-
skim papirusie (Kopt. Pap. Berlin 8052)
16
. Epizod ten zwi
ęź
le stre
ś
cił
ś
w. Augustyn w
Contra Adimantum
, a jakie
ś
półtora wieku pó
ź
niej wzorował si
ę
na tym
Ŝ
e epizodzie
autor
Acta SS. Nerei et Achillei
. Drugi fragment znany jest ze streszczenia w apokry-
ficznym li
ś
cie Tytusa na temat dziewictwa, wydanym przez D. de Bruyne oraz z alu-
zji w
Contra Adimantum
ś
w. Augustyna
.
Urywek mowy Piotra wydany przez de
Bruyne z r
ę
kopisu Cambrai 254 mo
Ŝ
e tak
Ŝ
e nale
Ŝ
e
ć
to tego epizodu
17
.
11
G. P
OUPON
, "L'Origine africaine des Actus Vercellenses", w: J. N. B
REMMER
,
The Apocryphal Acts
of Peter
, s. 192-99.
12
C. H. T
URNER
, "Actus Petri cum Simone (Vercellenses)",
Journal of Theological Studies
32(1931)
119; B
REMMER
, "Aspects", s. 19; P
OUPON
, "L'Origine africaine", s. 196.
13
L. H. W
ESTRA
, "
Regulae fidei
and Other Credal Formulations in the
Acts of Peter
", w: J. N.
B
REMMER
,
The Apocryphal Acts of Peter
, s. 147; G. P
OUPON
, "Les ‘Actes de Pierre’ et leur remanie-
ment", w:
Aufstieg und Niedergang der römischen Welt
, pt. 2:
Principat
, vol. 25.6, red. W. Haase, Berlin
1988, s. 4381.
14
Zob. Bibliografi
ę
.
15
S
TAROWIEYSKI
,
Apokryfy
, s. 62.
16
Die alten Petrusakten im Zusammenhang der apokryphen Apostelliteratur, nebst einem neuent-
deckten Fragment, untersucht,
Texte und Untersuchungen 24.1, Darmstadt 1903, 3-7.
17
„Noveaux fragments des Actes de Pierre, de Paul, de Jean, d’André et de l’Apocalypse d’Élie”,
Revue bénédictine
25 (1908) 153.
«
D
ZIEJE
P
IOTRA
A
POSTOŁA I
S
ZYMONA
»
105
Tendencje teologiczne
Dzieje Piotra
nie s
ą
traktatem teologicznym, a raczej nale
Ŝą
do literatury popular-
nej, której celem było zabawia
ć
a jednocz
ś
nie poucza
ć
i kształtowa
ć
moralnie. Dys-
kurs teologiczny pojawia si
ę
jedynie na peryferiach narracji o cudownych wydarze-
niach i nadprzyrodzonych zjawiskach. Trudno zatem mówi
ć
o jakim
ś
zwartym sys-
temie teologicznym wyra
Ŝ
onym w tym apokryfie, chocia
Ŝ
niew
ą
tpliwie mo
Ŝ
na w nim
dostrzec pewne
ś
lady my
ś
li teologicznej, nawet je
ś
li nie s
ą
one jednoznaczne w swo-
jej wymowie. Ponadto je
ś
li przyjmiemy tez
ę
Poupona o wczesnej przeróbce apokryfu,
to niewiele mo
Ŝ
na powiedzie
ć
o teologicznych tendencjach pierwotnego tekstu, jako
Ŝ
e tendencje te mogły zosta
ć
zatarte lub wypaczone w procesie adaptacji.
Pomimo tych trudno
ś
ci interpretacyjnych badacze s
ą
zgodni co do tego,
Ŝ
e
Dzieje
nie s
ą
pismem wymierzonym przeciwko Szymonianom, gdy
Ŝ
ich doktryny i nauki nie
s
ą
w nich nawet wspomniane; konfrontacja Piotra z Szymonem przedstawiona jest nie
jako starcie z herezj
ą
lecz niemal jako konfrontacja Boga z Szatanem
18
. Brak jest
natomiast zgody co do tego, czy w
Dziejach
obecne s
ą
i czy maj
ą
znaczenie ewentu-
alne tendencje gnostyczne. Schneemelcher stwierdza stanowczo,
Ŝ
e
Dzieje Piotra
nie
s
ą
pismem gnostycznym, chocia
Ŝ
zawieraj
ą
pewne elementy, które mog
ą
by
ć
zinter-
pretowane jako takie
19
. Poupon natomiast sytuuje greckie
ź
ródło
Dziejów
z Vercelli w
ś
rodowisku heterodoksyjnym, dysydenckim. Wyszedł on z hipotez
ą
,
Ŝ
e mogło ono
by
ć
zredagowane w północno-afryka
ń
skim
ś
rodowisku manichejskim trzeciego stule-
cia. Wskazywa
ć
na to zdaj
ą
si
ę
waloryzacja dziewictwa, plato
ń
ski kontrast mi
ę
dzy
ś
wiatem widzialnym a niewidzialnym (rozdz. 37), pot
ę
pienie ciała (rozdz. 8), a nawet
elementy doketyzmu (rozdz. 38). Je
ś
li odmówi
ć
tej redakcji pochodzenia manichej-
skiego, to mogła ona wyj
ść
z kr
ę
gów aria
ń
skich, donatystycznych, czy pryscylia
ń
-
skich (te ostatnie zgadzałyby si
ę
nawet z hiszpa
ń
sk
ą
proweniencj
ą
kodeksu z Vercel-
li)
20
. Hipoteza Poupona o heterodoksyjnym pochodzeniu zachowanych
Dziejów Pio-
tra
stawia w nowym
ś
wietle wczesne
ś
wiadectwa o heretyckim characterze i heretyc-
kich u
Ŝ
ytkownikach tego apokryfu.
Niniejsze tłumaczenie
Niniejsze tłumaczenie
Dziejów Piotra
oparte zostało na łaci
ń
skich (
Dzieje
) i grec-
kich (
M
ę
cze
ń
stwo
) tekstach wydanych przez Lipsiusa
21
i Vouaux. Tłumaczenie to
uwzgl
ę
dnia korekty wprowadzone przez Lipsiusa, Vouaux, Turnera i Poupona (w
przypisach do tłumaczenia francuskiego). Id
ą
c za przykładem Poupona, zachowali-
ś
my oryginalny tytuł, który pojawia si
ę
w zdaniu zamykaj
ą
cym apokryf w r
ę
kopisie:
Actus Petri apostoli et Simonis
(
Dzieje Piotra apostoła i Szymona
).
18
S
CHNEEMELCHER
, "Petrusakten", s. 253.
19
Tam
Ŝ
e
, s. 254.
20
P
OUPON
, "L'Origine africaine", s. 196-99.
21
"Actus Petri cum Simone", w: R. A. L
IPSIUS
,
M.
B
ONNET
,
Acta Apostolorum apocrypha
. T. 1.1,
Leipzig 1891; repr. Darmstadt 1959, 45-102.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]