[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Wioletta Dziarnowska
JAKOCI DOZNANIOWE
SUBIEKTYWNY SK£ADNIK
WIADOMOCI CZY FUNKCJONALNY
ASPEKT PRZYTOMNOCI?
Problem wiadomoci by³, do niedawna, jednym z niewielu podsta-
wowych problemów filozofii, który opiera³ siê ekspansjonistycznym
zakusom nauki. Jednak¿e powstanie, a nastêpnie gwa³towny rozwój
ca³ych, zupe³nie nowych, dyscyplin naukowych, takich jak: sztuczna
inteligencja, nauki kognitywne (
cognitive sciences
) czy neuronauka
(
neuroscience
) sprawi³o, ¿e sytuacja uleg³a radykalnej zmianie. Naukow-
cy pracuj¹cy w tych nieokrzep³ych jeszcze dyscyplinach (s¹ to zazwy-
czaj badacze, którzy osi¹gn¹wszy mistrzostwo w jednej z dziedzin tra-
dycyjnej nauki, szukali dla siebie nowych, wielkich wyzwañ) uznali,
¿e osi¹gniêty zosta³ ju¿ poziom pozwalaj¹cy podejæ do problemu
wiadomoci z ca³ym rygoryzmem oraz techniczno metodologicz-
nym arsena³em wspó³czesnej nauki. Manifestem takiej postawy jest
Zdumiewaj¹ca hipoteza
Francisa Cricka
1
. Oto jakie zadanie stawia przed
naukowcami Crick:
Przes³anie tej ksi¹¿ki brzmi: nadszed³ ju¿ czas, by o wiadomoci
(i jej zwi¹zkach, jeli takie istniej¹, z hipotetyczn¹ niemierteln¹
dusz¹) myleæ w kategoriach naukowych i, co najwa¿niejsze, nad-
szed³ czas na powa¿ny i przemylany sposób badania wiadomoci
metodami eksperymentalnymi
2
.
1
Francis Crick,
Zdumiewaj¹ca hipoteza, czyli nauka w poszukiwaniu duszy
, Prószyñski
i S-ka, Warszawa 1997.
2
Tam¿e, s. 12.
2
Wioletta Dziarnowska
Filozofowie nie zamierzaj¹ jednak sk³adaæ broni i uznaæ, ¿e proklamacja
nauki o wiadomoci jest zarazem epitafium dla filozofii wiadomoci.
Wskazuj¹ oni, ¿e z problemem wiadomoci wci¹¿ jeszcze wi¹¿¹ siê za-
gadnienia, których nie da siê sformu³owaæ czy choæby tylko sparafrazo-
waæ w jêzyku wspó³czesnej nauki. Sporód owych k³opotliwych dla
nauki zagadnieñ wiadomoci dwa s¹ uznawane za szczególnie do-
nios³e. S¹ to: intencjonalnoæ wiadomoci oraz problem subiektywnoci
doznañ. O obydwu twierdzi siê, ¿e s¹ nieredukowalne do problemów
nauki. Zagadnienie pierwsze dotyczy relacji miêdzy wiadomoci¹
a wiatem, zagadnienie drugie relacji miêdzy wiadomoci¹ a pod-
miotem. W niniejszym szkicu zajmê siê problemem subiektywnoci do-
znañ, a dok³adniej: takim jego sformu³owaniem, w którym jest on to¿sa-
my z problemem jakoci doznaniowych
3
.
1. Intencjonalnoæ wiadomoci a jej aspekty subiektywne
Jedn¹ z g³ównych idei obecnych w klasycznych ujêciach problemu
wiadomoci jest przekonanie, ¿e tym, co okrela naturê wiadomoci
oraz wyró¿nia j¹ sporód innych fenomenów wiata, w szczególnoci
procesów neurofizjologicznych zachodz¹cych w mózgu, jest intencjo-
nalnoæ. Kategoria ta, zaproponowana po raz pierwszy przez filozofa
Franza Brentano
4
i rozwijana nastêpnie w pracach twórcy fenomenolo-
gii Edmunda Husserla
5
, a tak¿e wspó³czesnych kontynuatorów myli
fenomenologicznej
6
, okrela tê w³asnoæ prze¿yæ wiadomych, która
decyduje o tym, i¿ prze¿ycie odnosi siê do pewnych obiektów lub zda-
rzeñ poza nim.
W ostatnich latach w badaniach nad wiadomoci¹ prowadzonych
w zakresie nauk kognitywnych zaznacza siê istotna zmiana w sposobie
jej charakteryzowania. Specyfiki wiadomoci badacze zaczynaj¹ upa-
trywaæ nie w jej intencjonalnoci, ale w istnieniu tzw. subiektywnych
aspektów stanów mentalnych jakoci doznaniowych. Jakoci dozna-
niowe stanowi¹ tê stronê zjawisk mentalnych, która zwi¹zana jest z od-
3
W literaturze anglojêzycznej jakoci doznaniowe okrelone s¹ terminem
qualia
.
Przyjêty przeze mnie polski odpowiednik jakoci doznaniowe oddaje moim zda-
niem najadekwatniej intuicje badaczy traktuj¹cych o subiektywnych aspektach stanów
mentalnych
4
Franz Brentano,
Psychologia z empirycznego punktu widzenia
, PWN, Warszawa 1999.
5
Edmund Husserl,
Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii
, ks. I, PWN,
Warszawa 1967; ten¿e,
Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii
, ks. II, PWN,
Warszawa 1974.
6
Dagfinn Follesdal,
Husserls Notion of Noema
, Journal of Philosophy 1969 nr 66,
s. 68087;
Husserl, Intentionality and Cognitive Science
, H. L. Dreyfus (red.), MIT Press,
Cambridge 1982.
Jakoci doznaniowe...
3
czuwaniem treci stanów mentalnych przez podmiot, czy te¿ inaczej
mówi¹c, ich introspekcyjnie dostêpnym fenomenalnym charakterem.
Na zmianê zainteresowañ badaczy wiadomoci wp³ynê³y nie-
w¹tpliwie postêpy w badaniach nad ró¿nymi zjawiskami mentalnymi,
takimi jak np. percepcja czy kategoryzacja. Mimo i¿ zjawiska te s¹ pro-
cesami intencjonalnymi, to poddaj¹ siê charakterystyce w terminach fi-
zykalnych, gdy¿ udaje siê zidentyfikowaæ procesy mózgowe odpowie-
dzialne za realizacjê danej funkcji poznawczej. W wietle za innych
ujêæ intencjonalnoæ przestaje pe³niæ kluczow¹ rolê w okrelaniu specy-
fiki wiadomoci nie tyle ze wzglêdu na mo¿liwoæ fizykalnego opisu
mentalnych systemów intencjonalnych, ale z tego powodu, i¿ jest zjawis-
kiem odnosz¹cym siê do dyspozycji poznawczych takich organizmów,
u których doszukiwanie siê przejawów wiadomego ¿ycia by³oby
bezpodstawne np. organizmy jednokomórkowe, proste bezkrêgow-
ce. Intencjonalnoæ staje siê w ten sposób nie cech¹ wiadomoci, lecz
szerszego fenomenu umys³u, a rodzaje intencjonalnych funkcji
pe³nionych przez dany system poznawczy, czyli umys³, stanowi¹ pod-
stawê okrelenia jego specyfiki i wyró¿nienia ró¿nych typów systemu
intencjonalnego
7
.
Wraz z doznaniowymi aspektami stanów mentalnych pojawia siê
w dyskusji w obrêbie nauk kognitywnych kwestia podmiotowoci.
Jakoci doznaniowe bowiem, to te strony stanów mentalnych, które
dostêpne maj¹ byæ jedynie z perspektywy podmiotu realizuj¹cego okre-
lony akt mentalny. W opinii zwolenników istnienia jakoci doznanio-
wych niektóre ze zjawisk mentalnych opatrzone s¹ zatem podmioto-
wym indeksem, który decyduje o ich nieredukowalnie subiektywnym
charakterze i powoduje, i¿ wszelkie próby wyjaniania ich poprzez stan-
dardowe metody kognitywnych lub dyscyplin okrelanych jako neuro-
nauki, tj. przez odwo³anie siê do procesów neuronalnych b¹d oblicze-
niowych realizowanych przez mózg, nie s¹ wystarczaj¹ce do opisu
fenomenu wiadomoci.
W literaturze przedmiotu mo¿na wyró¿niæ trzy rodzaje argumenta-
cji za istnieniem subiektywnych aspektów stanów mentalnych uznawa-
nych obecnie za klasyczne ujêcia tego problemu:
argument Chalmersa, tzw. trudny problem wiadomoci,
argument Jacksona, tzw. z wiedzy,
argument Nagela, tzw. jak to jest byæ...
7
Por. Daniel C. Dennett,
Natura umys³ów
, CIS, Warszawa 1997, a tak¿e moja re-
konstrukcja i propozycja rozszerzenia klasyfikacji Dennetta zawarta w pracy: Wioletta
Dziarnowska,
Dlaczego Wie¿a Generowania i Testowania wymaga przebudowy?
, Poznañskie
Studia z Filozofii Humanistyki 1999 nr 5(18), s. 139149.
4
Wioletta Dziarnowska
2. £atwe problemy wiadomoci a problem trudny
w ujêciu D. Chalmersa
Problem subiektywnego aspektu stanów mentalnych to kluczowe za-
gadnienie, które w pracach Davida Chalmersa wi¹zane jest ze wiado-
moci¹. Badacz ten zauwa¿a, i¿ wiadomoæ to zjawisko z³o¿one, st¹d
pojêcie wiadomoci u¿ywane jest w wielu ró¿nych znaczeniach. Chal-
mers proponuje, aby uporz¹dkowaæ zjawiska zwi¹zane ze wiadomo-
ci¹ w postaci dwóch grup problemów tzw. ³atwych oraz trudne-
go problemu wiadomoci
8
.
£atwe w terminologii Chalmersa s¹ te zagadnienia, które z du¿ym
stopniem efektywnoci s¹ wyjanialne w oparciu o standardowe meto-
dy nauk kognitywnych, a wiêc opisywalne w terminach mechanizmów
obliczeniowych b¹d neuronalnych odpowiedzialnych za realizacjê da-
nych funkcji poznawczych.
Do ³atwych problemów wiadomoci w rozumieniu Chalmersa
nale¿¹:
zdolnoæ do odró¿niania, kategoryzowania oraz reagowania na
bodce ze rodowiska,
integracja informacji dokonywana przez system poznawczy,
zdolnoæ do werbalizacji stanów wewnêtrznych,
zdolnoæ do postrzegania w³asnych stanów mentalnych,
skupianie uwagi,
intencjonalna kontrola dzia³ania (wykorzystywanie uzyskanych
informacji do kontroli zachowania),
ró¿nica pomiêdzy przytomnoci¹ a snem.
Wszystkie te zjawiska s¹ niew¹tpliwie zwi¹zane ze wiadomoci¹,
dotycz¹ jednak¿e obiektywnych mechanizmów funkcjonowania apara-
tu poznawczego. Chalmers proponuje tak¿e, aby przy ich opisie u¿y-
waæ terminu przytomnoæ (
awareness
). W przypadku problemów przy-
tomnoci odwo³ujemy siê w celu ich wyjanienia do okrelonych
mechanizmów neuronalnych lub obliczeniowych. I tak, aby opisaæ zdol-
noæ do ujmowania w³asnych stanów wewnêtrznych i werbalizowania
ich, wystarczy podaæ mechanizm, dziêki któremu informacja o stanie
wewnêtrznym jest uzyskiwana i udostêpniana raportowi werbalnemu.
Innego typu problem stanowi zdaniem Chalmersa tzw. trudny
problem wiadomoci problem doznania
9
. Badacz wskazuje, i¿ w przy-
padku wielu zjawisk mentalnych, takich jak mylenie, percypowanie
itp., wystêpuj¹ prze¿ycia subiektywne doznania, odczuwane przez
8
Por. David J. Chalmers,
Facing up to the problem of consciousness
, Journal of
Consciousness Studies 1995 nr 2(3), s. 200.
9
Tam¿e, s. 201.
Jakoci doznaniowe...
5
podmiot danej aktywnoci mentalnej. Dla przyk³adu, aktom spostrzega-
nia wzrokowego towarzysz¹ odczucia jakoci barw, doznanie wiat³a
i ciemnoci czy g³êbia pola widzenia (podobnie jest w przypadku in-
nych modalnoci zmys³owych).
W opinii Chalmersa kluczowym zagadnieniem zwi¹zanym z pojê-
ciem wiadomoci jest zatem doznanie resp. stan doznaniowy (
state of
experience
)
10
. Badacz odwo³uje siê tu do klasycznego ujêcia tego proble-
mu przez T. Nagela, który przyjmuje, i¿ uznamy dany organizm za byt
wiadomy, je¿eli jest co takiego, jak bycie tym organizmem, za stan
mentalny jest wiadomy wówczas, je¿eli jest co takiego, jak bycie
w tym stanie
11
. Chalmers argumentuje, i¿ metody, którymi pos³uguj¹
siê badacze kognitywici przy opisie zagadnieñ zwi¹zanych z przytom-
noci¹ nie bêd¹ skuteczne przy wyjanianiu trudnego problemu
wiadomoci.
Opis zjawisk zwi¹zanych z przytomnoci¹ odnosi siê zatem zawsze
do jakiej zdolnoci poznawczej, któr¹ charakteryzuje siê albo na pozio-
mie elementarnym, wyodrêbniaj¹c okrelony proces neuronalny, b¹d
na bardziej abstrakcyjnym podaj¹c stosowny algorytm dla procesów
obliczeniowych. Wyjanienie, przy u¿yciu typowych metod nauk kogni-
tywnych, jak dany system realizuje dan¹ funkcjê stanowi zatem zara-
zem wyjanienie okrelonego zjawiska przytomnoci.
3. Czy wiadomoæ jest dyspozycj¹ poznawcz¹?
W przypadku wiadomego doznania wszelkie próby wyjanienia redu-
kcyjnego, czyli poprzez odwo³anie siê do bardziej podstawowych pro-
cesów (neuronalnych, obliczeniowych) s¹ zawodne. Nawet bowiem,
zdaniem Chalmersa
12
, gdy znajdziemy adekwatne rozwi¹zanie dla
pewnych spokrewnionych ze wiadomoci¹ zjawisk np. tych, które ba-
dacz okrela mianem przytomnoci, nie wyjanimy, dlaczego niektó-
rym z funkcji poznawczych i behawioralnych towarzyszy doznanie
13
.
Badacz wskazuje przy tym, i¿ wiele z redukcyjnych prób wyjanienia
wiadomoci, po bli¿szym zapoznaniu siê z nimi, okazuje sw¹ przydat-
noæ jedynie do wyjaniania pewnych kwestii ³atwych. Modelowym
10
Termin doznanie (
experience
) odnosi siê, jak deklaruje Chalmers, do tych samych
zjawisk, które inni badacze okrelaj¹ terminem jakoci doznaniowe (
qualia
); por. tam¿e.
11
Por. Thomas Nagel,
Pytania ostateczne
, Fundacja Aletheia, Warszawa 1997, s. 204.
12
Por. D. J. Chalmers,
Facing up
..., dz. cyt., s. 203.
13
Problem ten zosta³ okrelony przez J. Levinea mianem luki eksplanacyjnej po-
miêdzy jakociami doznaniowymi a funkcjami poznawczymi; por. Joseph Levine,
Mate-
rialism and qualia: the explanatory gap
, Pacific Philosophical Quarterly 1983 nr 64,
s. 354-61.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]